از مسجد تاریخانه دامغان به سبب تعداد زیاد ستون های آن در برخی از منابع تاریخی به عنوان چهل ستون نیز یاد شده است. برخی معتقدند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از سلطه اعراب‌، به مسجد تبدیل شده است. این اثر تاریخی استان سمنان در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۸۰ در لیست آثار ملی ایران، ثبت گردیده است.

معماری مسجد تاریخانه دامغان

معماری مسجد تاریخانه دامغان به لحاظ قدمتی که دارد در نزد پژوهشگران بسیار حائز اهمیت می باشد. آندره گدار باستان شناس و معماری فرانسوی نقشه این بنا را ساده ترین و علمی ترین نقشه مساجد صدر اسلام می داند. مسجد از لحاظ پلان شبیه مساجد عربی اما از نظر مصالح و نحوه ساخت و تزئینات شبیه بناهای ساسانی است. مسجد دارای پلانی مستطیل شکل بوده که به صورت یک شبستان با یک حیاط مرکزی و رواقی در اطراف در جهت قبله ساخته شده است. شبستان هفت دهانه دارد که دو دهانه آن در طرفین در راستای رواق ها و پنج دهنه در نمای اصلی دیده می شود. پوشش مسجد‌، با طاق‌های گهواره‌ای بر روی قوس‌ها و ستون‌های مستحکم انجام شده بود که امروزه این طاق های گهواره ای از بین رفته اند. برای نگهداری طاق‌ها‌، ستون‌های بزرگی ایجاد شده که به وسیله قوس‌هایی به یکدیگر و به دیوار متصل شده‌اند. برای این منظور ار قطعات چوب کمک گرفته اند. مسجد در آغاز 34 ستون داشته که اکنون 26 عدد آن باقی مانده است. ستون ها با آجرهایی شبیه به آجرهای دوره ساسانی ساخته شده اند. افزون بر این از نظر قطر هم با ستون های بناهای ساسانی مشابهت دارند. 18 ستون از ستون های بنا در شبستان اصلی و مابقی در اطراف حیاط قرار گرفته اند. ستون های مسجد تاریخانه دامغان دارای طاق های ضربی بزرگی بوده است. بر اساس کشف قطعات گچبری و با استناد به متون تاریخی مشخص می شود که برخی از ستون های شبستان دارای تزئینات گچبری بوده اند. محراب و منبر مسجد تاریخانه دامغان در شبستان اصلی قرار داشته که منبر اکنون تخریب گشته است.