ساختمان اين بنا از سال 1310 هجري قمري شروع و در سال 1312 پايان يافته است. سرای سعدالسلطنه که آن را با نام کاروانسرای سعدالسلطنه نیز می‌شناسند، از معماری درونگرا برخوردار است. در این سبک معماری ساختمان ها در گرداگرد یک یا چند میانسرا، ساختمان را از دنیای بیرون جدا می کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می دهد .این اثر تاریخی ابتدا در تاریخ 17/09/1316 با شماره ثبت ۱۰۲۱ در زیر مجموعه بازار قزوین ثبت شد، سپس در مورخ 11/05/1377 با شماره ۲۰۸۹ به صورت مجزا به نام کاروانسرای سعدالسلطنه ثبت شد.

تاریخچه سرای سعدالسلطنه قزوین

در خصوص تاریخچه سراي سعدالسلطنه قزوین آن طور که مشخص است، این کاروانسرا در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه قاجار توسط باقرخان سعدالسلطنه اصفهاني که والی وقت شهر قزوين بود بنا شد. تا قبل از شروع جنگ جهاني اول اين مجموعه مرکز فعاليت های تجاری اين شهر محسوب مي شده و از چنان رونقي برخوردار بوده که در تعدادي از حجره های آن اقامت شبانه روزي انجام می گرفت.بعد از اینکه روسيه موقعيت خود را به عنوان پل ارتباطي و تجاری بين اروپا و آسيا ازدست داد، اوضاع اقتصادي قزوين نيز دچار رکود شد و این شهر اعتبار تجاري خود را از دست داد. به تبع این موضوع کاروانسراها و سراهاي تجاری نیز رونق خود را از دست دادند. حضور بيگانگان نيز در طی دو جنگ جهاني اول و دوم و استمرار اقامتشان در شهر قزوین که با احتکار موادغذايي وآذوقه نيز همراه بود روند قحطي و نزول اقتصادي را در اين شهر سرعت بخشید . در ادوار بعدی مجموعه سعدالسلطنه به حيات اقتصادي خود به صورت نيمه فعال ادامه داد و اين سرا به صورت غرفه هاي تجاري مستقل، انبار، کارخانه آرد، توليد کشمش ، فرشبافي و ... مورد استفاده قرار گرفت ولی همواره روند فعاليت اقتصادي تجاري آن سير نزولي داشته است. سراي شترخان هم رو به ويراني نهاد ومتروکه شد . تعدادی از فضاهاي بيروني و اندروني نیز بدون متولي رها شدند. تا اينکه در چند دهه گذشته، فعاليت غالب مجموعه سرای سعدالسلطنه قزوین به ساخت مبلمان چوبي اختصاص يافت.

بخش های مختلف سرای سعدالسلطنه قزوین

به طور کلی سرای سعدالسلطنه قزوین دارای تعدادی ورودی، چندین حیاط، چهار سوق، هشتی های شکوهمند، مسجد، تعدادی حمام، تیمچه، شترخان، راسته، چایخانه و … است. اين مجموعه سراها از لحاظ شالوده بنا، ایجاد فضاي داخلي، آجرکاري، پوشش چهار سوق ها و همچنين تداخل وسلسله مراتب فضاي درون و بيرون از بهترين و زنده ترین بناهاي با ارزش موجود مي باشد که نمونه عالي يک سراي بازرگاني را به نمایش گذاشته است. تزئینات به کار رفته در این بنا از جمله کاشی‌کاری‌، آجرکاری‌ و مقرنس‌ها، بر شکوه و زیبایی آن افزوده است. چهارسوق یا چارسوق از تقاطع دو راسته بازار با یکدیگر را ایجاد می شود. این بخش، مهمترین قسمت کاروانسرا است که یک گنبد بزرگ با کاشی‌کاری هایی چشم نواز دارد. گنبد چهارسوق فاقد نورگیر بوده و نور این بخش از چهار گنبد کوچک که در اطراف گنبد اصلی قرار دارند، تامین می‌شود.بزرگترین حیاط این کاروانسرا به نام حیاط سعدالسلطنه می باشد. این حیاط از طریق ورودی اصلی کاروانسرا به خیابان امام خمینی مرتبط است. مساحت حیاط در حدود 3073 متر مربع است. نگار السلطنه و سعدیه دو حیاط‌ مهم دیگر مجموعه را تشکیل می دهند که کوچک‌تر از حیاط اصلی می باشند. دیگر حیاط های این مجموعه شامل قهرمانی، بهشتی و راسته وزیر می شود. انتهای سرای سعدالسلطنه به مسجد النبی ختم می شود. این مسجد که بزرگترین مسجد تاریخی قزوین است، در دوران فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. مساجد متعدد دیگری در اطراف این منطقه وجود دارند. موزه شاهنامه و اساطیر و موزه ملتاز دیگر بخش های سرای سعدالسلطنه قزوین می باشند.

مرمت سرای سعدالسلطنه قزوین

عملیات مرمت مجموعه سرای سعدالسلطنه قزوین در قالب تفاهم ‌نامه از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث ‌فرهنگی به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد و عملیات اجرایی مرمت این بنا آغاز شده است. به طور کلی بدنه ‎سازی تمام خیابان‎های تاریخی شهر قزوین نیز از برنامه های اصلی سازمان نوسازی و بهسازی است که در این راستا هر سال پروژه هایی در شهر انجام می ‎شود. تاکنون نیز همایش ها و جشنواره های متعددی برای شناسایی و معرفی این کاروانسرا در آن برگزار شده است.اکنون بخشی از غرفه ها و حجره های موجود در این کاروانسرا برای حجره های تجاری، رستوران، عکاس خانه سنتی و سوغات فروشی های شهر مورد استفاده قرار گرفته است. هدف اصلي طرح مرمت سرای سعدالسلطنه قزوین، تبديل ميراث معماري شهر قزوین به ثروت شهري و ملي از طريق ايجاد يک مکان پویا و جذاب شهري می باشد. اين پروژه اقداماتی نو و تعاملي از استقرار فعاليت امروزي در بافت قديم را ايجاد خواهد کرد. موقعيت و پتانسيل تاريخي استان قزوين و احياي مجموعه به همراه طراحي فضاهاي وابسته به آن موجب جذب گردشگران به این منطقه می شود و به اقتصاد گردشگري منطقه کمک می شود.